‘Difa’ gan Theatr Bara Caws. Canolfan y Celfyddydau Aberystwyth.

Mae’n bwysig nodi cyn dechrau’r adolygiad yma fy mod wedi gwylio’r cynhyrchiad ‘Difa’ cyn y Nadolig. Serch y ffaith taw nawr rwy’n cael y cyfle i ysgrifennu’r adolygiad, roedd hi’n ddiddorol meddwl yn ôl i’r perfformiad ac yr uchafbwyntiau safodd allan i mi fel adolygwr. Fe wnaeth hyn arwain i mi gwestiynu a oedd y perfformiad yn un cofiadwy hyd at heddiw yn ogystal â chael unrhyw effaith arna i yn yr hir dymor; tybed?

Fe gafodd y sgript ei hysgrifennu gan Dewi Wyn Williams, sef enillydd y Fedal Ddrama yn Eisteddfod Genedlaethol, Llanelli yn 2014. Nodir ar wefan y theatr bod hon yn gynhyrchiad ‘…about a mind at work. A play that suggests that life in close proximity is a tragedy, and life from afar is a comedy.’ Serch hyn, es i mewn i’r perfformiad heb yr un pen na phapur er mwyn canolbwyntio’n hollol ar y stori a chysylltiad phortread yr actorion efo’r ‘trasiedi’ sydd ym mywydau’r cymeriadau yma.

Mae’r stori ei hun yn cylchdroi o amgylch bywyd a heriau dyddiol Oswald Pritchard (Rhodri Evan) wrth iddo gyffwrdd ymylon salwch meddwl. Collodd Os ei swydd yn ddiweddar, ac mae’n ofni yn gyson o golli ei wraig Mair sydd yn achosi straen ar eu perthynas. Cawn weld ei chyn-weithiwr – Peter – ar seiciatrydd Dr.King, sydd yn chwarae rôl allweddol yn fywyd Os. Drwy gydol y ddrama, rydym ni fel cynulleidfa yn cael ein tywys trwy drafferthion, lleisiau a’r ‘roller coaster’ o emosiynau sydd yn pryfocio meddwl Os.

Roedd y set yn un syml a ‘minimal’ a weithiodd yn dda gyda’r sgript. Cafodd y llwyfan ei rhannu i bedwar rhan, gyda’r is-gymeriadau wedi’i leoli ym mhob cornel. Dim ond Os oedd yn mynd o un cornel i’r llall – a oedd yn ddibynnol ar y golygfeydd. Ar yr ochr dde, gwelsom yr ystafell wely a’r ystafell fyw, ac ar y chwith roedd swyddfa Dr King a Peter. Yng nghefn y llwyfan, roedd sgrin a gafodd ei ddefnyddio nifer o weithiau trwy’r perfformiad. Pan roedd Os yn trafod y posibilrwydd o’i wraig yn cael perthynas rhywiol efo dyn arall, gwelsom glipiau fideo o’i wraig yn cusanu dyn a oedd yn anwybyddus ar y sgrin. Yn fy marn i, roedd y sgrin yn symbolaidd o’r hyn sydd yn bwyta mewn i feddwl Os ac yn ei gaethiwo. Does dim modd ei osgoi, er yr holl ymdrech. Sylweddolais bod y set yn un daclus iawn, eto i gynrychioli stad meddyliol Os, ar angen i gael trefn penodol mewn bywyd?

Yr hyn a oedd fwyaf cofiadwy oedd perfformiad Rhodri Evan o’r cymeriad Os. Roedd y ffordd wnaeth Rhodri ddefnyddio awgrymiadau bychain o salwch meddyliol Os o’r foment gyntaf yn gorfodi’r gynulleidfa i deimlo rhan o drafferthion bywyd Os, a wnaeth yn araf bach ddod yn fwy amlwg. Ar ddechrau’r ddrama, mae Os yn dechrau cynhyrfu yn y gegin efo’i wraig wrth sylweddoli bod y llaeth heb gael ei leoli yn gywir yn yr oergell. I Os, mae rhaid iddo ef gael trefn pendant, hyd yn oed wrth gael rhyw, mae’n rhaid iddo adrodd englyn wrth ei wraig. Ceir gweld datblygiad meddyliol Os mewn golygfeydd gyda Peter, lle mae Os yn dweud enw gwraig Peter yn anghywir dro ar ôl tro yn yr un sgwrs sydd yn cael ei ailadrodd. Roeddwn i, fel aelod o’r gynulleidfa yn teimlo cymaint o gydymdeimlad dros Os, yn enwedig drwy arsylwi ei salwch yn araf bach yn gwaethygu a chafodd ei bortreadu mewn modd sensitif tu hwnt gan Rhodri. Fe lwyddodd Rhodri I greu cymeriad gall nifer o bobl gydymdeimlo gyda drwy ganolbwyntio ar yr elfen o ‘realaeth bywyd’ i’r bôn. Mae Os yn adlewyrchiad o’r ffaith y gall unrhyw un o fewn cymdeithas ddioddef, fel y gwelir trwy ‘r ddrama hon.

Roedd rôl y wraig yn un bwysig drwy gydol y ddrama. Hi ydi’r glud sydd yn ceisio cadw Os rhag ymgolli yn ei wallgofrwydd. Nid yw hi byth yn colli’i thymer gyda Os, gan ei bod hi’n deall sefyllfa’i gŵr. Rydych chi eisiau teimlo’r un faint o gydymdeimlad tuag ati hi ag Os, yn enwedig trwy weld hi wedi’i chaethiwo gan Os a’i broblemau ef sydd yn arwain iddi hi gael perthynas efo dyn arall. Mewn un modd, efallai dyna oedd y rhyddhad yr oedd hi angen. Cafodd y rôl yma ei berfformio’n arbennig gan Bethan Dwyfor. Byddai nifer o bobl sydd wedi bod yn rhan o’r un sefyllfa – boed yn fenyw neu ddyn – yn medru uniaethu gyda’r cymeriad.

Fe wnes i fwynhau’r golygfeydd gyda Peter ac Os, a oedd yn llawn tynnu coes a hiwmor. Fe arweinir hyn i mi gydymdeimlo ymhellach gyda Os, wrth i Peter ddelio efo salwch Os mewn modd sensitif, yn enwedig pryd roedd Os yn gofyn yr un cwestiynau bob dydd, heb i Peter wylltio unwaith. Fe wnes i gwestiynu gwir rôl Dr.King. A’i hi wthiodd Os i ffiniau ei golled meddyliol?

Fe lwyddodd y ddrama i adlewyrchu effaith ac elfennau’r pwnc o salwch meddwl, a sut mae’r afiechyd yn gallu effeithio nid dim ond yr unigolyn, ond pobl eraill sydd yn rhan o’i bywyd nhw mewn ffordd wych. Teimlaf yn rhan o fywyd Os, drwy gael ein tywys trwy ei drefn ddyddiol ef. Heb amheuaeth, mae’n wych i allu gweld perfformiad Cymraeg sydd o’r diwedd, wedi codi’r pwnc o salwch meddwl a gwneud hynny mewn modd sensitif ac ysgafn iawn.

Er bod hon yn ddrama dywyll o ran y pynciau trafod, mae’n bwysig i nodi ei bod hi hefyd yn ddrama ysgafn o ran hiwmor, fel y gwelir efo Peter ac Os yn rhannu jôcs. Rydym yn gadael y theatr efo’r ymdeimlad o optimistiaeth tuag at Os, ac yn hyderus y bydd popeth yn gwella iddo – er efallai y bydd y daith yn un anodd.